Opowieść o rzece. Bytomka

06-02-2025, 12:03 BL Foto: UM Ruda Śląska

Bytomka, rzeka płynąca przez serce Górnego Śląska, to więcej niż ciek wodny. Wspominana już przez Jana Długosza, stanowi istotny element krajobrazu i kultury regionu. Jej historia sięga tysięcy lat wstecz, a jej losy splatają się z rozwojem miast, przemysłu i lokalnych społeczności. Bytomka, zwana również Kaczawą, a po naszymu  Bojtnerką, przepływa przez gminy Bytom, Ruda Śląska, Zabrze i Gliwice.  Po latach zaniedbań  dzięki środkom z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji rewitalizacja Bytomki staje się faktem .

Prehistoria i wielki przemysł

Historia Bytomki sięga odległej epoki kamiennej, około 10 000 lat p.n.e.. Ślady prehistorycznego osadnictwa, odkryte w łachach piasku nad rzeką, na terenie Biskupic, wskazują na istnienie warsztatów krzemiennych narzędzi. Odkrycia dokonane w 1927 roku, ujawniły tysiące drobnych przedmiotów z krzemienia, narzędzi niezbędnych do codziennego życia, co świadczy o pradawnym osadnictwie w tym rejonie. W XVII wieku przy Bytomce powstawały młyny wodne, stawy, które regulowały przepływ wód, zapewniając równowagę wodną. Młyny wodne stanowiły o bogactwie i atrakcyjności tego obszaru. Wraz z rozwojem przemysłu wydobywczego krajobraz zmieniał się, rzeka  stawała się coraz bardziej zanieczyszczona, a ze względu na dużą zawartość ścieków, z koryta wydobywał się nieprzyjemny zapach. XX wiek zmienił Bytomkę w ściek...

Nazwy i granice

Na przestrzeni wieków Bytomka nosiła różne nazwy, odzwierciedlające zmiany zachodzące w jej otoczeniu. W dokumentach historycznych pojawiają się m.in.: Cacaua, Cacava (XIII wiek), Koczawa Kliczborn (XV wiek), Kokava (XVIII wiek), Beuthener Wasser (XIX wiek), Iserbach (XIX wiek), Mała Kocawa (XIX wiek), Okronglik (XIX wiek), Okrąglik (XX wiek), Bytomka, Bytomska Woda, Bojtnerka (XX wiek). Te nazwy świadczą o wielokulturowości  tych terenów. W okresie międzywojennym rzeka, na krótkim odcinku, stanowiła granicę między Polską a Niemcami. Jej brzegi były świadkami wielu wydarzeń historycznych i osobistych dramatów, nierzadko rozdzielając rodziny . Po II wojnie światowej i zmianie granic  Bytomka pozostała ważnym elementem historii Górnego Śląska.

Dolina Bytomki – przyroda i przemysł.

Dolina Bytomki, położona w strefie wododziałowej Wisły i Odry, zmieniała swój bieg, szczególnie w miejscach, gdzie przepływała między hałdami. Mimo to, zachowały się tu unikatowe siedliska, takie jak szuwary trzcinowe i pałkowe, a także kępy wierzb i topoli. Najcenniejszymi elementami przyrodniczymi są stawy zapadliskowe, rozlewiska, mokre i wilgotne łąki oraz sezonowe oczka wodne. W dolinie można spotkać wiele gatunków roślin związanych z siedliskami wodno-błotnymi. Dolina Bytomki to również miejsce zimowania niektórych gatunków ptaków wodno-błotnych, głównie kokoszki wodnej i wodnika. Jest to jedno z najliczniejszych zimowisk tych ptaków w skali kraju.  Dolina Bytomki to również ważne siedlisko dla wielu gatunków ptaków i płazów. Swoje lęgowiska ma tu aż 97 gatunków ptaków, czyli niemal połowa gatunków ornitofauny lęgowej Polski.

 Dopływy Bytomki

Bytomka przyjmuje do swojego koryta wiele strumieni i potoków, wpada do Kłodnicy, a ta do Odry. Dopływy Bytomki pełne są malowniczych widoków. Przykładem jest Potok Rudzki, lewobrzeżny dopływ w Rudzie Śląskiej, który przepływa przez Dolinę Janasa, przepływa pod nasypem jednego z najstarszych szlaków kolei wąskotorowej na Śląsku (linia Tarnowskie Góry – Zabrze), a następnie wpada do Bytomki. Potok ten tworzy niewielką dolinkę na tyłach rudzkiego osiedla familoków, z widokiem na starą zabudowę Rudy i kościól pw św. Józefa. W dolinie tej znajduje się grota, zbudowana w latach 30. XX wieku jako miejsce kultu Matki Boskiej z Lourdes, w miejscu dawnego pieca hutniczego huty Bertha.

Osiedle Borsiga

Wędrując wzdłuż Bytomki można odkryć unikatową śląską architekturę, w tym osiedle Borsiga. To najstarsze osiedle robotnicze w Zabrzu, wzniesione w latach 1863-1871, znane jako „Siedlung Borsigwerk”, Boziwerk. Osiedle powstało dla pracowników kombinatu górniczo-hutniczego Augusta Borsiga. Jego lokalizacja, pomiędzy doliną Bytomki a trasą łączącą Zabrze z Bytomiem, była wówczas bardzo dogodna dla robotników. Osiedle w Biskupicach szczyciło się wysokim jak na owe czasy standardem mieszkań, każdy lokal miał ok. 55 m², kuchnię i czasem nawet trzy „izby”, na klatkach schodowych były „ausgusy” z bieżącą wodą . Osiedle składało się z  kilkudziesięciu dwupiętrowych familoków z czerwonej cegły. Symetryczny układ ulic i budynków nadawał całości harmonię, wrażenie ładu i spokoju. Choć tak jak wiele kolonii robotniczych na Górnym Śląsku osiedle ucierpiało z powodu przemian po II wojnie światowej i deindustrializacji, to jednak Borsigwerk zachował swój urok, spacer pomiędzy familokami to prawdziwa podróż w czasie...

Współpraca na rzecz rewitalizacji 

W latach 2013-2015 realizowany był projekt Miasto3, czyli „Zintegrowane podejście do problemów obszarów funkcjonalnych na przykładzie Chorzowa, Rudy Śląskiej i Świętochłowic”, pozwalający miastom wspólnie ubiegać się o środki zewnętrzne . W jego ramach  samorządy opracowały szereg dokumentów strategicznych, w Rudzie Śląskiej m.in. : Strategię Rozwoju Miasta Ruda Śląska 2014-2030 i Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Ruda Śląska do roku 2030. Projekt Miasto3 przyczynił się do wykorzystania potencjału rozwojowego tego regionu, ale także był impulsem do zaangażowania mieszkańców w proces podejmowania decyzji dotyczących inwestycji realizowanych w ich bezpośrednim sąsiedztwie. W kwietniu 2018 władze Rudy Śląskiej skonsultowały z mieszkańcami propozycje zadań rewitalizacyjnych w mieście, które ujęte zostały w opracowanym planie działań. Wstępnie wytypowano do potencjalnej rewitalizacji ponad 180 ha terenów zielonych a największy z nich dotyczył właśnie obszaru położonego wzdłuż Bytomki.

12 czerwca 2018 r. władze Rudy Śląskiej, Chorzowa, Świętochłowic oraz Parku Śląskiego postanowiły wspólnie zrewitalizować blisko 600 ha terenów zielonych. Tego dnia w rudzkim Urzędzie Miejskim podpisano list intencyjny dotyczący wspólnych działań na rzecz rozwoju zielonych przestrzeni, ochrony ich potencjału oraz wspólnego pozyskiwania funduszy zewnętrznych . Była to bezpośrednia kontynuacja projektu Miasto3, a jej celem było udostępnienie mieszkańcom naturalnych terenów zielonych oraz utworzenie sieci połączeń pomiędzy tymi przestrzeniami. Służyć temu miała budowa ścieżek rowerowych i pieszych umiejscowionych z dala od głównych szlaków komunikacyjnych, wykorzystując stare nasypy kolejowe i doliny rzek.

Renaturyzacja Doliny Bytomki – nowy rozdział

W grudniu 2024 roku, na II posiedzeniu Rady ds. Sprawiedliwej Transformacji w Ministerstwie Funduszy i Polityki Regionalnej, prezydent Michał Pierończyk poinformował o dotychczasowych działaniach oraz planach związanych z wykorzystaniem środków z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji – Blisko 100 mln zł pozyskaliśmy do tej pory dla Rudy Śląskiej z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji . Staramy się też o 19,8 mln zł na rewitalizację Doliny Bytomki. – potwierdził Michał Pierończyk. Projekt „Renaturyzacja zdegradowanej doliny rzeki Bytomki w Rudzie Śląskiej” został złożony w 2024 roku do Programu Funduszy Europejskich dla Śląskiego 2021-2027, do naboru Rekultywacja terenów poprzemysłowych, zdewastowanych, zdegradowanych - na cele środowiskowe.  W ramach tego projektu planowane jest przywrócenie do  naturalnego stanu pięknej doliny i rzeki.

Wyzwania i nadzieje

Jeszcze do niedawna utożsamiano  Bytomkę ze ściekiem.  Na szczęście, dzięki podejmowanym działaniom rewitalizacyjnym i zaangażowaniu mieszkańców, sytuacja ulega poprawie. Dzięki m.in. spacerom organizowanym przez Stowarzyszenie TuRuda odkrywamy Bytomkę na nowo...

Bytomka i jej dolina staną się pięknym zielonym zakątkiem, przyciągającym mieszkańców i turystów, miejscem relaksu i aktywnego wypoczynku, łatwo dostępnym bo planowane jest utworzenie sieci połączeń między terenami zielonymi, poprzez budowę ścieżek rowerowych i pieszych. Rewitalizacja rzeki to nie tylko kwestia estetyki, ale także szansa na przywrócenie jej naturalnych funkcji ekologicznych, posłużą temu pozyskane środki z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji .

To historia o tym, jak zapomniana rzeka może odzyskać swoje znaczenie i stać się ważnym elementem w życiu miasta ...Jej ciąg dalszy wkrótce nastąpi.

Więcej na: https://rzeka.org/?s=Bytomka